İş yaşamı, yalnızca ekonomik kazanç sağlamakla kalmaz; aynı zamanda çeşitli risk ve sorunları da beraberinde getirir. Bu sorunların başında, çalışanların maruz kaldığı güvensiz ve sağlıksız çalışma koşulları gelmektedir. Gerekli önlemler alınmadığında, bu koşullar iş kazalarına ya da meslek hastalıklarına yol açabilir. Bu tür olumsuzlukların önüne geçebilmek için, günümüzde işyerlerinde uygulanan koruyucu yaklaşımlar ve düzenlemeler “iş sağlığı ve güvenliği” (İSG) çerçevesinde yürütülmektedir.
Çalışma ortamlarında çalışanların sağlığını koruyabilmek için dikkat edilmesi gereken en önemli fiziksel unsurlardan biri aydınlatmadır. Doğru ve yeterli aydınlatma, çalışanların görme yetisini zorlamadan işlerini yapabilmelerini sağlar; bu da göz yorgunluğu, kas-iskelet sistemi rahatsızlıkları ve iş kazaları gibi olumsuz durumların önlenmesine yardımcı olur. Aynı zamanda, iyi aydınlatılmış bir çalışma ortamı, çalışanların ruh halini ve motivasyonunu olumlu yönde etkiler. Bu sebeple, özellikle sanayi tesisleri gibi iş yoğunluğu ve dikkat gerektiren alanlarda, yapılan işin özelliklerine uygun aydınlatma sistemlerinin oluşturulması hayati öneme sahiptir. İş kazaları ve aydınlatmanın yakından olan ilişkisini birçok çalışma ile incelenmiştir. Örneğin Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından yapılan araştırmalara göre, aydınlatma ile görsel performans arasında doğrudan ve yakından bir ilişki olduğu görülmüştür. Gözün nesneleri ayırt edebilme becerisi; çalışılan nesnenin boyutu, bireyin görme kapasitesi ve işin yapıldığı alan ile çevresindeki ortam arasındaki kontrast düzeyi gibi faktörlere bağlıdır. Bu unsurlar, çalışma verimliliği ve çalışan sağlığı açısından büyük önem taşımaktadır. Aşağıdaki grafikte bu durum açıkça görülmektedir.
İŞ YERLERİNDE AYDINLATMA İLE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER
İşyerlerinde aydınlatma koşullarına dair düzenlemeler, “İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik” çerçevesinde ele alınmaktadır. Daha önce yürürlükte olan ve 16 Haziran 2014 tarihinde kaldırılan “İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü”nde aydınlatma seviyelerine ilişkin bazı öneri değerler bulunmaktaydı. Bu tüzükte; kaba işlerin
yapıldığı alanlar için 200 lüks, detayların yakından incelenmesini gerektiren işler için 300 lüks, daha hassas çalışmalar için ise sırasıyla 500 ve 1000 lüks aydınlık düzeyleri tavsiye ediliyordu.
Ancak söz konusu tüzük, iş türlerinin net biçimde tanımlanmaması nedeniyle uygulamada bazı belirsizlikler yaratmaktaydı. Bu duruma çözüm getirmek amacıyla 17 Temmuz 2013 tarihli ve 28710 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik”, önceki düzenlemelerin eksik kalan yönlerini gidermiştir. Yeni yönetmelikte doğrudan bir aydınlık değeri belirtilmemekle birlikte, işyeri aydınlatmasının TS EN 12464-1:2013 ile TS EN 12464-1.2011:2012 standartlarına uygun biçimde gerçekleştirilmesi zorunlu kılınmıştır. Böylece işyerlerinde uygulanması gereken aydınlatma düzeyleri konusunda önceki belirsizlikler ortadan kaldırılmıştır. Bazı iş kolları için istenilen aydınlık düzeyleri aşağıdaki tablodaki gibidir.
| HADDEHANELER, DEMİR VE ÇELİK İŞLERİ | LUX | OFİSLER | LUX |
| Demir levha depoları | 50 | Dosyalama, kopyalama, vb. | 300 |
| Fırınlar | 50 | Resepsiyon | 200 |
| Hadde dizisi; kangal sarıcı; dağıtım hattı | 300 | Teknik çizim | 750 |
| Kumanda platformları; kontrol panelleri | 300 | Yazma, elektronik yazma, okuma, veri işleme | 500 |
| Deney, ölçüm ve muayene | 500 | Arşivler | 200 |
| TEKSTİL İMALATI VE İŞLENMESİ | HAVA ALANLARI | ||
| Ütüleme, açma makinesi işi, çekim, boyutlandırma, tarakla kesme | 300 | Gelen ve giden yolcu alanları, bagaj teslim bölümleri | 200 |
| Bez çözme, dokuma, örme, örgü örme | 500 | Bağlantı alanları, yürüyen merdivenler, yürüyen yaya yolla | 150 |
| Dikme, ince örgü örme, dikişlerle dokuma | 750 | Bekleme alanları | 200 |
| Renk muayenesi; kumaş kontrolü | 1000 | Gümrük ve pasaport kontrol bankoları | 500 |
| KAĞIT VE KAĞIT ÜRÜNLERİ | Deney ve tamir hangarları | 500 | |
| Kağıt imalatı ve işlenmesi, kağıt ve oluk yapma makineleri | 300 | İNŞAAT ALANLARI (AÇIK ALAN) | |
| Sınıflandırma, yapıştırma, kesme, kabartma, dikme | 500 | Yapım alanları, montaj işleri,depolama işleri | 50 |
| DÖKÜMHANELER VE METAL İŞLENMESİ | Kaba inşaat eleman montajı, tahta kalıp, borulama, kablolama | 100 | |
| Platformlar | 100 | KANALLAR VE LİMANLAR (AÇIK ALAN) | |
| Döküm salonu | 200 | Bekleme iskeleleri | 10 |
| Makineli kalıplama | 200 | Yaya yolları | 10 |
| Elle ve maça ile kalıplama | 300 | Kargo yüklemesi ve boşaltılması | 30 |
| Pres döküm | 300 | Hortum, boru halat bağlama | 50 |
| DEPO ODALARI, SOĞUK DEPOLAR | Gemi teknesinin boyanması ve kaynak işlemleri | 100 | |
| Depo ve ambarlar | 100 | SANAYİ BÖLGLERİ (AÇIK ALAN) | |
| Dağıtım paketleme alanları | 300 | Kısa süreli kullanım alanları | 20 |
| KİMYA, PLASTİK VE KAUÇUK SANAYİ | Sürekli kullanım alanları,vinç indirme kaldırma alanları | 50 | |
| İşleme tesislerinde sabit olarak insan bulunan çalışma yerleri | 300 | PARK ALANLARI (AÇIK ALAN) | |
| Hassas ölçme odaları, laboratuvarlar | 500 | Orta yoğun trafik park alanı | 10 |
| Renk muayenesi | 1000 | Yoğun trafik park alanı | 20 |
İŞ YERLERİNDE İYİ TASARLANMIŞ BİR AYDINLATMA SİSTEMİNİN GEREKSİNİMLERİ NELERDİR?
İş yerlerinde iyi tasarlanmış bir aydınlatma sistemi oluşturulurken, hem çalışan sağlığı ve güvenliği hem de işin niteliği göz önünde bulundurularak çeşitli gereksinimlerin karşılanması gerekir. Aşağıda iş yerleri için ideal aydınlatma sisteminin taşıması gereken temel özellikler (gereksinimler) maddeler halinde açıklanmıştır.
Flicker (Titreşimli Işık) Ve Stroboskopik Etkiyi Önleme
İş yerlerinde çalışanların sağlığını ve güvenliğini olumsuz etkileyebilecek önemli aydınlatma sorunlarıdır. Bu etkiler, özellikle elektronik balastlı veya düşük kaliteli aydınlatma sistemlerinde daha sık görülür. Flicker ve stroboskopik etkiyi önlemek için kaliteli, düşük titreşimli LED armatürler ve yüksek frekanslı elektronik balastlar kullanılmalıdır. Aydınlatma sistemi doğru konumlandırılmalı, dimmer ve sürücüler uyumlu ve güvenilir olmalıdır. Ayrıca, bu etkilerin tespiti için düzenli flicker ölçümleri yapılmalıdır.
Yeterli Aydınlık Düzeyinin Sağlanması
Her iş türü, farklı miktarda ışığa ihtiyaç duyar. Bu nedenle aydınlatma tasarımı yapılırken yapılacak işin niteliğine uygun lüks değeri sağlanmalı ve standartlardan faydalanmalıdır.
Parlama Kontrolünün Sağlanması
Aşırı parlak yüzeyler veya doğrudan göze gelen ışık, çalışanları rahatsız eder ve performansı düşürür. Aydınlatma sistemleri, kamaşmayı önleyecek şekilde tasarlanmalı ve uygun armatürlerle desteklenmelidir. Ayrıca; Işık kaynakları dolaylı aydınlatma yöntemiyle yerleştirilmeli, yansıtıcı yüzeylerden kaçınılmalı ve uygun yalıtım ya da reflektörlü armatürler tercih edilmelidir. Çalışma alanlarında ışığın homojen dağılması sağlanarak göz konforu artırılmalıdır.
Gölge Oluşumunun Önlenmesi
Aydınlatma, çalışma alanlarında gölge oluşmayacak şekilde dengeli dağıtılmalıdır. Özellikle el becerisi gerektiren işlerde gölge, iş kazalarına ve hatalara neden olabilir.
Renk Geriverimi Doğru Olan Armatür Seçimi
Aydınlatma sistemleri, renklerin doğal ve doğru algılanmasını sağlayacak nitelikte olmalıdır. CRI değeri 80 ve üzeri olan lambalar tercih edilmelidir; bu durum, özellikle kalite kontrol, montaj gibi hassas işlerde daha da önemlidir.
Armatür Renk Sıcaklığının Doğru Seçimi
Işık rengi, iş türüne uygun seçilmelidir.
- Soğuk beyaz (4000–6500 K): Dikkat gerektiren alanlar için uygundur.
- Sıcak beyaz (2700–3500 K): Dinlenme ve sosyal alanlar için tercih edilir.
Dikkat gerektiren ve kaza riski yüksek olan ortamlarda soğuk beyaz bir aydınlatma sistemi kullanılarak çalışanların tehlikeleri daha çabuk fark etmesi ve kazaların önlenmesi sağlanabilir.
Armatür Koruma Sınıfının Uygun Seçilmesi
Armatür koruma sınıfı, aydınlatma armatürünün toz, su ve darbelere karşı dayanıklılığını ifade eder ve IP (Ingress Protection) kodu ile belirtilir. İş yerindeki ortam koşullarına uygun IP sınıfı seçilerek armatürlerin uzun ömürlü ve güvenli çalışması sağlanır. Örneğin, tozlu alanlarda en az IP5X, su sıçraması olan yerlerde ise IP44 veya üzeri koruma tercih edilmelidir.
Enerji Verimliliği ve Otomasyon
Aydınlatma sistemleri, enerji verimli teknolojiler (örneğin LED) kullanılarak tasarlanmalı ve sensörlerle desteklenmelidir. Bu, hem çevre dostu bir yaklaşım sağlar hem de işletme maliyetlerini azaltır.
Bakım Kolaylığı ve Dayanıklılık
Armatürler ve ışık kaynakları kolay bakım yapılabilecek şekilde seçilmeli, toz, nem, titreşim gibi çevresel etkenlere dayanıklı olmalıdır. Özellikle endüstriyel alanlarda IP koruma dereceleri önemlidir.
İş Alanı ve Yakın Çevre Aydınlatmasında Denge ve Orantılılık
İş alanı ile çevresindeki yakın alanın aydınlatma seviyeleri arasında dengeli ve uyumlu bir ilişki sağlanmalıdır. Böylece, çalışanların görme konforu artar ve ani ışık değişimlerinden kaynaklanan göz yorgunluğu önlenir. Aydınlatma tasarımında, hem çalışma alanının hem de çevresinin yeterli ve orantılı şekilde aydınlatılması önemlidir.
