Aydınlatma, Uluslararası Aydınlatma Komisyonu (CIE – Commission Internationale de l’Éclairage) tarafından, çevrenin ve nesnelerin doğru bir şekilde görülebilmesini sağlamak amacıyla ışık kullanımı olarak tanımlanmıştır. Aydınlatma, bir ışık kaynağının ışığını bir nesneye ya da çevreye göndererek onların görünmesini sağlamaktır. Yani aydınlatmanın amacı, ışık kaynağını değil, çevreyi ve nesneleri görünür kılmaktır. Işık, doğal ve yapay kaynaklardan üretilir. Doğal ışık kaynağı güneş ışığıdır. Yapay ışık kaynakları ise günümüzde lamba ya da aydınlatma armatürü olarak adlandırılır. Gelin hep beraber aydınlatma projelerinde sık sık karşımıza çıkan yapay aydınlatma terimlerini inceleyelim ama bundan önce ise kısaca yapay aydınlatmanın tarihine kısaca bir bakalım.
YAPAY AYDINLATMA TARİHİ
Geçmişten günümüze ışık insanların yaşamlarını belirleyen önemli bir unsur olmuştur. En büyük doğal ışık ve ısı kaynağı olan güneşe göre evlerin yönleri belirlenmiş, avlanma ve tarım faaliyetleri bu doğal kaynağa göre şekillenmiştir. Ancak bu doğal kaynak yeterli gelmemiş ve yapay ışığa da ihtiyaç duymuşlardır. Ateşin bulunmasıyla insan vahşi hayvanlardan korunmuş, yiyeceklerini pişirmiş hatta yapay ışık kaynağı olarak kullanabileceğini keşfetmiştir. İlk yapay ışık kaynağı olan meşaleleri kandil ve mumlar izlemişlerdir. Sanayi devriminin başlamasıyla gaz lambalarının kullanımı oldukça artmıştır. Thomas Edison, karbon flamanlı ilk kullanılabilir akkor ampulü üretmesiyle modern yapay aydınlatmanın dönüm noktası olmuştur. 1920’lerde Flüoresan lambalar geliştirilmiş; daha verimli, daha az ısınan aydınlatma armatürleri üretilmiştir. Nick Holonyak tarafından geliştirilen ilk led ise yapay aydınlatma için yeni bir dönüm noktası olmuştur.1980’lerde ise Kompakt flüoresan lambalar (CFL) yaygınlaşmıştır. 21. Yüzyılda ise LED teknolojisi hızla gelişmiş; düşük enerji tüketimi, uzun ömür ve çevre dostu olması nedeniyle hızla yaygınlaşmıştır. 2000’lerde ise akıllı aydınlatma sistemleri (Wi-Fi/Bluetooth kontrollü) kullanılmaya başlanmıştır.Güneş enerjili lambalar, özellikle dış mekan aydınlatmasında yaygınlaşmışlardır.
AYDINLATMA TERİMLERİ
En sık kullanılan bazı temel tanımları en sade şekilde açıklayalım. Bu terim ve tanımlamalar; Uluslararası Aydınlatma Komisyonu (CIE) tarafından sunulan ve Enerji Dış Aydınlatma Yönetmeliği’nde yer alan bilgilere göre hazırlanmıştır.
Işık Akısı: Bir ışık kaynağının ışık akısı, bu kaynaktan çıkan toplam ışık miktarını belirten bir kavramdır. Işığın, normal gözün gündüz görme duyarlılığına göre ölçülen enerji akışı olarak tanımlanır. Bu miktarın birimi lümen (lm) olarak ifade edilir.
Işık Şiddeti: Bir ışık kaynağı, ışık akısını genellikle farklı yönlere ve farklı yoğunluklarda yayar. Belirli bir yönde yayılan ışığın yoğunluğu ise ışık şiddeti olarak adlandırılır ve birimi candela (cd)’dir.
Aydınlık Düzeyi: Aydınlık düzeyi, bir yüzeye düşen ışık akısının o yüzeyin alanına oranıdır. Birimi lüks (lux – lx) olarak ifade edilir. 1 lümenlik ışık akısının 1 metrekarelik yüzeye eşit şekilde yayılması durumunda aydınlık düzeyi 1 lüks olur.
Işıksal Parıltı: Bir ışık kaynağının ya da aydınlatılmış bir yüzeyin aydınlatma yoğunluğuna ışıksal parıltı denir. Gözle algılanan aydınlık hissi bu parıltı sayesinde oluşur. Birimi candela/metrekare (cd/m²) şeklindedir.
Temel Yapay Aydınlatma Terimleri
Işık Dağılım Eğrisi: Noktasal bir ışık kaynağından çıkan ışığın, farklı yönlerdeki ışık şiddetlerinin uç noktalarının düzlem üzerinde oluşturduğu şeklin geometrik yeri denir.
Armatür Verimi: Aydınlatma armatüründen çıkan ışık akısının, armatürdeki lambanın tükettiği güce oranına etkinlik faktörü denir. Bu oran, ışık kaynağından elde edilen ışığın verimliliğini gösterir. Birimi lümen/watt (lm/W) şeklindedir.
Armatür Işığının Rengi ve Renk Sıcaklığı: Renk sıcaklığı, ışığın rengini tanımlamak için kullanılır ve birimi Kelvin (K)’dir. Renk sıcaklığı arttıkça ışık daha soğuk (mavi tonlu), azaldıkça ise daha sıcak (sarı veya kırmızı tonlu) görünür. Yani, Kelvin değeri yüksek olan ışık soğuk; düşük olan ise sıcak renkte görünür. Genel olarak üç ana gruba ayrılmaktadır;
Sıcak Beyaz < 3300 K
Doğal Beyaz 3300 – 5000 K
Gün Işığı Beyazı > 5000 K
Renksel Geriverim (CRI): Işık kaynağının yaydığı ışığın, aydınlattığı nesnenin gerçek rengini ne kadar doğru yansıttığını gösteren ölçüte renksel geriverim denir. Aynı renk sıcaklığına sahip ışık kaynakları, farklı renksel geriverim değerlerine sahip olabilir ve bu da renkleri algılama biçimini etkiler.
Kamaşma: Işığın dengesiz dağılması veya aşırı karşıtlık nedeniyle, nesneleri ya da ayrıntılarını ayırt etmede zorluk, rahatsızlık veya görme yetisinde azalma oluşturan olumsuz görme koşullarıdır.
Armatür Ömrü: Aydınlatma armatürünün ilk kullanılmaya başlanmasından, kullanımının sona erdiği veya sona erdiği kabul edilen zamana kadar geçen süreye kullanım ömrü denir. Bu süre, kullanılan yapay aydınlatma kaynağına göre farklılık gösterebilir.
AYDINLATMA TASARIMI İÇİN TEKNİK STANDARTLAR
Aydınlatma tasarımı, mekânın işlevine, kullanıcı konforuna, enerji verimliliğine ve estetik değerlere uygun olarak ışığın planlanması sürecidir. Bu sürecin doğru ve verimli yürütülmesi için standartlar üretilmiş ve pratikte uygulanmıştır. Avrupa’da geçerli aydınlatma tasarımı standartları, Avrupa Standardizasyon Komitesi’nin (CEN) 169 numaralı “Işık ve Aydınlatma” teknik komitesi tarafından hazırlanmaktadır. Türkiye, 2012 yılından itibaren bu komitenin üyesi olmuş ve bu standartlar, ulusal standart olarak ülkemizde de uygulanmaya başlanmıştır. Gelin bu standartları beraber inceleyelim.
TS EN 12464-1: Işık ve aydınlatma – Çalışma yerlerinin aydınlatılması – Bölüm 1: Kapalı çalışma alanları: Türkiye’de iç mekân aydınlatması için kullanılan en temel standarttır. TS EN 12464-1: İş yerleri gibi iç alanların aydınlatma gereksinimlerini belirler. Parlaklık düzeyi (lüks/lux), kamaşma kontrolü, renk geriverimi gibi kriterler tanımlanır.
TS EN 12464-2: Işık ve aydınlatma – İş yerlerinin aydınlatılması – Bölüm 2: Bina dışı iş yerleri: Bu standart, açık alanda bulunan iş yerlerinin (örneğin şantiye, otopark, açık hava depolama alanları, limanlar vb.) aydınlatma koşullarını belirler. Amaç, çalışanların güvenliğini ve verimli çalışmasını sağlamak için uygun aydınlık düzeyi, kamaşma kontrolü, renk geriverimi ve aydınlatmanın homojenliği gibi kriterleri düzenlemektir.
TS EN 1838: Acil Durum Aydınlatması – Uygulama Kuralları: Bu standart, özellikle aşağıdaki durumlar için aydınlatma gerekliliklerini tanımlar;
Kaçış yollarının aydınlatılması,acil çıkışların ve yönlendirme işaretlerinin görünürlüğü, tehlikeli alanlarda çalışanların güvenliğini sağlama,toplanma alanlarının ve acil müdahale bölgelerinin aydınlatılmasıdır.
Amaç, elektrik kesintisi, yangın veya acil tahliye gibi durumlarda insanların güvenli ve hızlı şekilde binayı terk edebilmesini sağlamaktır. Bu yüzden minimum aydınlık düzeyleri, ışık yönlendirmesi, süreklilik ve sistem güvenilirliği gibi kriterler bu standartta detaylı olarak açıklanır.
TS EN 15193-1: Binalarda Enerji Performansı – Aydınlatma ile İlgili Enerji Gereklilikleri:
Bu standart; aydınlatma sistemlerinin yıllık enerji tüketimini nasıl hesaplayacağınızı tanımlar, doğal ışık kullanımı, hareket sensörleri, zamanlayıcılar gibi enerji tasarrufu sağlayan çözümleri dikkate alır.Yeni yapılan ya da mevcut binalarda aydınlatmanın enerji performansını analiz etmek için yöntemler sunar. Amaç, konfor ve görsel ihtiyaçlardan ödün vermeden enerji tasarrufunu artırmak ve karbon salımını azaltmaktır.
TS EN 12665: Işık ve Aydınlatma – Temel Terimler ve Kriterler: Aydınlatma ile ilgili tüm standartlarda kullanılan temel terimlerin, tanımların ve ölçüm kriterlerinin açıklandığı çatı standarttır. Bu standart, aydınlatma projelerinde ortak bir dil oluşturmak ve kavramların doğru anlaşılmasını sağlamak amacıyla hazırlanmıştır.
Bu standartlara göre hazırlanan minumum aydınlık düzeyleri aşağıdaki gibidir.
| HADDEHANELER, DEMİR VE ÇELİK İŞLERİ | LUX | OFİSLER | LUX |
| Demir levha depoları | 50 | Dosyalama, kopyalama, vb. | 300 |
| Fırınlar | 50 | Resepsiyon | 200 |
| Hadde dizisi; kangal sarıcı; dağıtım hattı | 300 | Teknik çizim | 750 |
| Kumanda platformları; kontrol panelleri | 300 | Yazma, elektronik yazma, okuma, veri işleme | 500 |
| Deney, ölçüm ve muayene | 500 | Arşivler | 200 |
| TEKSTİL İMALATI VE İŞLENMESİ | HAVA ALANLARI | ||
| Ütüleme, açma makinesi işi, çekim, boyutlandırma, tarakla kesme | 300 | Gelen ve giden yolcu alanları, bagaj teslim bölümleri | 200 |
| Bez çözme, dokuma, örme, örgü örme | 500 | Bağlantı alanları, yürüyen merdivenler, yürüyen yaya yolla | 150 |
| Dikme, ince örgü örme, dikişlerle dokuma | 750 | Bekleme alanları | 200 |
| Renk muayenesi; kumaş kontrolü | 1000 | Gümrük ve pasaport kontrol bankoları | 500 |
| KAĞIT VE KAĞIT ÜRÜNLERİ | Deney ve tamir hangarları | 500 | |
| Kağıt imalatı ve işlenmesi, kağıt ve oluk yapma makineleri | 300 | İNŞAAT ALANLARI (AÇIK ALAN) | |
| Sınıflandırma, yapıştırma, kesme, kabartma, dikme | 500 | Yapım alanları, montaj işleri,depolama işleri | 50 |
| DÖKÜMHANELER VE METAL İŞLENMESİ | Kaba inşaat eleman montajı, tahta kalıp, borulama, kablolama | 100 | |
| Platformlar | 100 | KANALLAR VE LİMANLAR (AÇIK ALAN) | |
| Döküm salonu | 200 | Bekleme iskeleleri | 10 |
| Makineli kalıplama | 200 | Yaya yolları | 10 |
| Elle ve maça ile kalıplama | 300 | Kargo yüklemesi ve boşaltılması | 30 |
| Pres döküm | 300 | Hortum, boru halat bağlama | 50 |
| DEPO ODALARI, SOĞUK DEPOLAR | Gemi teknesinin boyanması ve kaynak işlemleri | 100 | |
| Depo ve ambarlar | 100 | SANAYİ BÖLGLERİ (AÇIK ALAN) | |
| Dağıtım paketleme alanları | 300 | Kısa süreli kullanım alanları | 20 |
| KİMYA, PLASTİK VE KAUÇUK SANAYİ | Sürekli kullanım alanları,vinç indirme kaldırma alanları | 50 | |
| İşleme tesislerinde sabit olarak insan bulunan çalışma yerleri | 300 | PARK ALANLARI (AÇIK ALAN) | |
| Hassas ölçme odaları, laboratuvarlar | 500 | Orta yoğun trafik park alanı | 10 |
| Renk muayenesi | 1000 | Yoğun trafik park alanı | 20 |
